Dieta w chorobach: nerek – układu moczowego

Nerki spełniają wiele funkcji w organizmie człowieka np. regulują gospodarkę wodno – elektrolitową, równowagę kwasowo – zasadową, mają wpływ na ciśnienie krwi, metabolizm białek, aminokwasów, tłuszczów oraz węglowodanów, syntezują aktywną formę witaminy D, biorą udział w wytwarzaniu erytropoetyny, usuwaniu toksycznych produktów przemiany materii. Choroby nerek zaburzają funkcjonowanie narządu i wymagają wdrożenia odpowiedniego sposobu żywienia. Poniżej dowiesz się, jak powinna wyglądać dieta w chorobach nerek, jakie składniki odżywcze są zalecane, a jakie lepiej ograniczyć lub unikać.

Na samym wstępie zaznaczam, że zalecenia do poniższych jednostek chorobowych są ogólne i nie muszą sprawdzić się w każdym przypadku. Dieta w chorobach nerek powinna być ustalana indywidualnie dla każdego pacjenta. O diecie powinien decydować stan odżywienia, współistniejące choroby, stopień upośledzenia czynności nerek. Jedna osoba może mieć nadmiar jakiegoś składnika w ustroju, z kolei u drugiej osoby poddanej tym samym metodą leczenia można stwierdzić niedobór. Dlatego warto wykonywać regularne badania oraz konsultować się z dietetykiem, nefrologiem czy innym specjalistą.

Dietetyk specjalizujący się w chorobie nerek:

• dietetyk zdaje sobie sprawę, że: indywidualne zapotrzebowanie chorych może się różnić, o ilości składników odżywczych w diecie decyduje stopień sprawności nerek,
• umie wprowadzić leczenie nerkozastępcze
• układając zbilansowany jadłospis zapobiega wystąpieniu niedożywienia
• uwzględnia w diecie choroby towarzyszące, stosowane leki
• przygotowuje smaczną (zwiększającą apetyt – dla osób niedożywionych) i prostą w przygotowaniu dietę
• bada, ocenia stan odżywienia pacjenta
• przeprowadza dokładny wywiad, w trakcie którego poznaje zwyczaje żywieniowe pacjentów, ich styl życia
• dokonuje oceny diety za pomocą wywiadu dietetycznego czy analizy dzienniczka żywieniowego (spożycia)
• na bieżąco dokonuje modyfikacji diety, korekty błędów żywieniowych
• specjalista do spraw żywienia w razie konieczności pomaga w doborze suplementów
• zapewnia poradnictwo żywieniowe, konsultacje dietetyczne
• zinterpretuje wyniki badań laboratoryjnych krwi i moczu
• bierze pod uwagę stężenie elektrolitów we krwi, bilans wodny organizmu
• lekarz dietetyk monitoruje stan gospodarki wodno – elektrolitowej oraz równowagę kwasowo – zasadową.

Dieta w przewlekłej chorobie nerek

Przewlekła choroba nerek (PChN) dzieli się na 5 stadiów. W zależności od stadium, należy stosować odpowiedni sposób żywienia. Poszczególne okresy choroby wymagają dostarczenia do organizmu innych ilości składników odżywczych. Stopień wydolności nerek decyduje o składzie diety. Stadia 1 i 2 nie wymagają wprowadzenia dużych zmian w żywieniu, oprócz dopilnowania, aby dieta była „zdrowa”, zapewniała prawidłowy bilans energetyczny oraz właściwą podaż składników odżywczych.

Żywienie w PChN – zalecenia

Zalecenia powinny być ustalane indywidualnie w zależności od zawartości składników odżywczych w organizmie (np. stężeń pierwiastków w surowicy). Zalecenia dietetyczne powinny uwzględniać wyniki badań laboratoryjnych.

Od stadium G3a PChN należy unikać w diecie składników potencjalnie zakwaszających, wskazana jest dieta alkalizująca (czyli z przewagą produktów pochodzenia roślinnego). Można również rozważyć przyjmowanie wodorowęglanu sodu – w ten sposób uniknie się nadmiaru potasu, który w dużych ilościach znajduje się w produktach roślinnych.

Zalecenia:

• wybieraj niskoprzetworzone produkty zbożowe
• dieta powinna dostarczać wszystkie niezbędne składniki pokarmowe
• w diecie można uwzględnić płatki owsiane (mają mało sodu oraz umiarkowaną ilość fosforu i potasu) i pszenne
• gotowanie (może być podwójne – bez dodatku soli) może posłużyć do zmniejszenia zawartości składników odżywczych w żywności (wypłukują się). Gotowanie sprawdza się w przypadku, kiedy dieta powinna zawierać ograniczoną ilość składników mineralnych.
• moczenie warzyw zmniejsza w nich zawartość składników odżywczych, niestety również tych pożądanych.

Produkty niezalecane (warto ograniczyć do minimum):

• suche nasiona roślin strączkowych (groch, fasola, soczewica, ciecierzyca) ze względu na wysoką zawartość fosforu i potasu
• wysokoprzetworzone produkty spożywcze
• węglowodany proste w postaci cukru, słodyczy, dżemu
• unikaj produktów o dużej zawartości soli.

Energia

• około 35 kcal/kg m.c./24 h (osoby leczone za pomocą hemodializy około 30 – 35).

Ilość kalorii w diecie jest uzależniona od współczynnika aktywności fizycznej, stanu fizjologicznego, płci, wieku, występowania nadwagi i otyłości. W przypadku wystąpienia nadmiernej masy ciała wskazane jest odchudzanie.

Płyny

• jeżeli nie ma przeciwwskazań: około 1 ml / 1 kcal

Ilość płynów powinna być dostosowania do stanu zdrowotnego organizmu, możliwości wydalniczych nerek. Ilość przyjmowanych płynów należy rozpatrywać indywidualnie. Najczęściej płyny ogranicza się u pacjentów leczonych za pomocą hemodializy oraz dializy otrzewnowej oraz gdy wystąpi przewodnienie (nadmierne nawodnienie).

Białko

Podaż białka należy dostosować do stopnia wydolności nerek. Minimum 50 % białka powinno być pełnowartościowe (o odpowiedniej ilości i jakości aminokwasów). Źródłem takiego białka są produkty pochodzenia zwierzęcego.

• stadium G1 i G2 = 0,8 – 1 g/kg masy ciała/dobę, zazwyczaj nie ogranicza się podaży białka
• stadium G3 = 0,6 – 0,8 g/kg/m.c./24 h
• stadium G4 = dieta niskobiałkowa
• stadium G5 = 0,3 – 0,4 g/kg m.c./24 h (tak niska podaż białka wymaga stosowania suplementacji ketoaminokwasów – ketoanalogów aminokwasów egzogennych).

Dieta bogatobiałkowa: osoby leczone hemodializą: 1,1 – 1,4 (zapotrzebowanie zdaniem innych uczonych: 1 – 1,2), dializą otrzewnową: 1,2 – 1,5 g/kg m.c./dobę (1,2 – 1,3). Zawartość białka należy zwiększyć w przypadku wystąpienia znacznego białkomoczu, stanów zapalnych.

Węglowodany

Udział węglowodanów w diecie powinien wynosić około 55 – 60 % całodziennego zapotrzebowania energetycznego.

• jako podstawowe źródło energii wybieraj węglowodany złożone
• cukry proste w ilości nie większej niż 10 % ogólnej ilości energii.

Błonnik

• około 10 – 15 g / 1000 kcal, zazwyczaj 20 – 30 gramów na dobę
• spożywaj produkty będące źródłem węglowodanów złożonych, które jednocześnie dostarczają duża ilość błonnika.

Osoby dializowane ze względu na ograniczoną ilość przyjmowanych płynów, warzyw i owoców powinny kontrolować ilość błonnika w diecie. W przypadku jego niedoboru mogą rozważyć spożywanie otrębów pszennych.

Tłuszcz

Tłuszcze zazwyczaj nie wymagają ograniczenia. Tłuszcz powinien dostarczać nie więcej niż 30 – 35 % dziennego zapotrzebowania energetycznego. U pacjentów poddawanych hemodializie: nie więcej niż 30 % dziennej energii. Tłuszcze nasycone: do 10 % spożywanych tłuszczów.

Składniki mineralne i witaminy

Przed wdrożeniem modyfikacji diety, warto sprawdzić zawartość pierwiastków w organizmie. Jeżeli stwierdzi się podwyższony poziom składnika w ciele, wówczas dopiero wtedy należy ograniczyć jego ilość w diecie. Ilość mikro i makroelementów powinna być ustalana indywidualnie po konsultacji z odpowiednim specjalistą np. dietetykiem W zaawansowanych stadiach choroby nerek może wystąpić niedożywienie. Warto wtedy rozważyć suplementacje.

Potas

• 1500 – 2000 mg/dobę
• w trakcie leczenia hemodializą oraz dializą otrzewnową: 2000 – 2500 mg
• od stadium G3a PChN wprowadza się ograniczenia potasu
• *pacjenci poddani dializie otrzewnowej niekiedy wymagają dodatkowej suplementacji potasem.

Fosfor

• ogranicz ilość fosforu (od stadium 3 PChN oraz w czasie dializoterapii)
• leki wiążące fosforany w przewodzie pokarmowym – sprawdzają się w okresie leczenia za pomocą hemodializy.
• dobrym źródłem fosforu w żywności są produkty o dużej zawartości białka.

Sód

• spożywaj mniej niż 5 gramów soli kuchennej na dobę
• ogranicz spożycie produktów o dużej zawartości sodu
• zaleca się ograniczenie sodu w okresie dializoterapii, w tym czasie należy unikać dosalania potraw.

Wapń

Występować może zarówno niedobór (hipokalcemia), jak i nadmiar (hiperkalcemia) w organizmie. W przypadku niedoborów można zastosować suplementacje.

Witamina A

Nie zaleca się stosowania suplementacji witaminy A u pacjentów dializowanych.

Witamina D

Należy rozważyć suplementacje witaminą D (w formie aktywnej), w szczególności od 3 – 4 stadium przewlekłej choroby nerek.

Inne składniki odżywcze – witaminy

Chorzy dializowani (hemodializa, dializa otrzewnowa) zazwyczaj wymagają suplementacji witaminy C, kwasu foliowego, witamin z grupy B oraz aktywnej formy witaminy D (alfakalcydol).

Dieta przy niewydolności nerek

Ostra niewydolność nerek / ostre uszkodzenie nerek.
*przewlekła niewydolność nerek to PChN w stadium G3, G4, oraz G5.

• energia: 25 – 30 kcal/kg m.c./24 h, jeżeli wystąpią powikłania wydatek energetyczny może być większy
• płyny: ogranicz ilość płynów w okresie bezmoczu i skąpomoczu, natomiast zwiększ w okresie wczesnego wielomoczu (pamiętaj, że z moczem traci się elektrolity, które należy uzupełniać)
• białko: 0,8 – 1,2 g/kg m.c./24 h u chorych bez leczenia nerkozastępczego, 1,2 – 1,5 g/kg m.c./dobę dla osób leczonych hemodializą lub za pomocą ciągłych technik nerkozastępczych (CRRT – continuous renal replacement therapy)
• tłuszcz: 1 g/kg m.c./dobę
• składniki mineralne: ich ilość w diecie należy ustalić indywidualnie, zazwyczaj ograniczeniu podlegają: fosforany, sód i potas
• żelazo: często występują jego niedobory, wówczas należy je suplementować
• wapń: trudno dietą pokryć zapotrzebowanie, należy rozważyć suplementacje
• magnez: unikaj nadpodaży makroelementu w 5 stadium przewlekłej choroby nerek
• sód: nie dosalaj potraw
• witaminy: obserwuje się zwiększone zapotrzebowanie na witaminy rozpuszczalne w wodzie
• witamina A: jedyne jej źródło powinna stanowić dieta
• schyłkowa niewydolność nerek: można rozważyć stosowanie diety ziemniaczanej, pod kontrolą dietetyka
• uważaj na warzywa strączkowe, zawierają one duże ilości potasu i fosforu.

Dieta po przeszczepie nerki

Na sposób żywienia osób po przeszczepie nerki duży wpływ mają przyjmowane leki immunosupresyjne, które mogą powodować zaburzenia w metabolizmie glukozy oraz lipidów. Ponadto po transplantacji obserwuje się problemy ze stężeniem pierwiastków w organizmie np. magnezu i potasu.

Żywienie po przeszczepie nerki – zalecenia dietetyczne

• białko: 1,3 – 1,5 g/kg masy ciała/dobę przez pierwszy miesiąc po przeszczepie, a po upływie tego czasu 0,8 – 1 g/kg m.c./24 h
• energia: około 30 – 35 kcal/kg należnej masy ciała/dobę
• węglowodany: około 50% zapotrzebowania energetycznego
• tłuszcze: około 30 % dziennej podaży energetycznej
• stosuj dietę łatwostrawną
• zalecana jest dieta śródziemnomorska (w szczególności dla osób z hiperlipidemią), dieta cukrzycowa
• unikaj cukrów prostych, słodyczy, wysokosłodzonych napojów, w przypadku rozpoznania cukrzycy (może wystąpić cukrzyca transplantacyjna), zaburzeń metabolizmu glukozy,
• należy pilnować, aby nie nastąpił nadmierny przyrost masy ciała
• jeżeli jesteś otyły/ła, masz nadwagę, to stosuj dietę o ograniczonej kaloryczności oraz pamiętaj o codziennej aktywności fizycznej, *niekiedy niezbędny okaże się zabieg bariatryczny
• w przypadku wystąpienia zaburzeń lipidowych spożywaj dużą ilość warzyw, więcej białka pochodzenia roślinnego, niż zwierzęcego.
• kontroluj zawartość w organizmie wapnia i witaminy D
• uważaj na grapefruity, które mogą powodować interakcje: lek – pożywienie
• nie pal papierosów.

Żywienie w ostrym i przewlekłym kłębuszkowym zapaleniu nerek

Ostre kłębuszkowe zapalenie nerek:

• zalecana jest dieta węglowodanowo – tłuszczowa
• ogranicz podaż soli
• płyny: zmniejsz ilość napojów, płyny w ilości oddawanego moczu + 500 ml (straty wody zawartej w kale, wydalanej w wydychanym powietrzu, traconej przez skórę)
• ogranicz produkty bogate w potas i fosfor
• zmniejsz spożycie białka.

Przewlekłe kłębuszkowe zapalenie nerek:

• dieta powinna być łatwostrawna
• płyny: w ilości wydalanej z moczem + 500 ml
• nie spożywaj soli kuchennej
• zmniejsz ilość białka w diecie (około 0,6 – 0,8 g/kg m.c./dobę dla osoby dorosłej)
• spożywaj dużo warzyw i owoców, zwracając jednak uwagę, aby nie przekroczyć zalecanej normy spożycia na potas.

Nefropatia cukrzycowa

Nazywana inaczej jako cukrzycowa choroba nerek. Zalecenia żywieniowa powinny uwzględniać cukrzycę oraz stopień uszkodzenia nerek. Poniżej przedstawiam w wielkim skrócie, tylko niektóre wytyczne.

• energia: 30 – 35 kcal/kg n.m.c./dobę
• węglowodany: powinny dostarczyć 50 – 60% całodziennej energii, wybieraj węglowodany złożone
• błonnik: 25 – 30 gramów
• tłuszcze: 25 – 35 % dziennego zapotrzebowania na energię
• zadbaj, aby dieta była łatwostrawna
• ogranicz w diecie produkty o wysokim indeksie glikemiczny, stosowanie soli kuchennej
• kontroluj w organizmie zawartość potasu i fosforu
• warzywa i owoce: nie więcej niż 500 gramów/dobę
• nie stosuj używek: alkohol, tytoń.

Żywienie w kamicy nerkowej (układu moczowego)

W zależności od postaci kamicy nerkowej, stosuje się odpowiedni sposób żywienia. Odmiany kamicy nerkowej: moczanowa, szczawianowo – wapniowa, fosforanowo – wapniowa, ksantynowa, fosforanowo – magnezowo – amonowa, cystynowa.

• białko: 0,8 – 1 g/kg m.c./24 h
• nie należy spożywać w nadmiarze białka zwierzęcego
• ogranicz spożycie sodu (soli kuchennej), cukrów prostych, produktów bogatych w kwas szczawiowy
• wapń: dieta powinna zawierać odpowiednią ilość wapnia, niedobór makroelementu sprzyja powstawaniu kamicy. Wapń należy ograniczyć w kamicy fosforanowo – wapniowej.
• magnez: zwiększ jego ilość w kamicy fosforanowo – wapniowej,
• zmniejszone ryzyko kamicy układu moczowego = dieta bogata w magnez i potas, dieta DASH
• spożywaj dużo warzyw i owoców
• pilnuj, aby każdego dnia wypijać zalecaną ilość płynów, w ten sposób zmniejszysz ryzyko choroby, pij również przed snem, aby mocz był rozcieńczony
• wystrzegaj się nadmiernej masy ciała (nadwagi i otyłości)
• leczenie kamicy nerkowej można wspomagać ziołami
• cynk oraz witamina B₆ (pirydoksyna) wykazuje dobroczynne działanie w przypadku kamicy wapniowo – szczawianowej,
• zalecenia w przypadku kamicy struwitowej: dieta powinna zawierać dużo produktów zakwaszających np. mięso i ryby. Stosuj wysokie dawki witaminy C oraz pij sok z żurawiny.
• kamica fosforanowo – magnezowo – amonowa wymaga ograniczenia podaży fosforu
• kamica cystynowa: ogranicz w diecie zawartość aminokwasu siarkowego cystyny, zwiększ ilość witaminy B₆ i płynów (ponad 3 l/dobę)
• kamica moczanowa: zmniejsz ilość białka, związków purynowych w diecie, spożywaj produkty mające właściwości alkalizujące.